Морфема

Зборовите се составени од помали делови: гласови, слогови и морфеми (значенски делови).

Да го земеме, на пример, зборот „изработката“. Него може да го поделиме на следниве начини:

1. поделба на гласови: и-з-р-а-б-о-т-к-а-т-а,
2. поделба на слогови: из-ра-бот-ка-та, и
3. поделба на морфеми: из-работ-ка-та.

Со првите две поделби се занимава фонетиката (науката за гласовите), а со третата се занимава морфологијата.

Во третиот случај имаме делови кои содржат некакво значење.
Првиот дел „из-“ е претставка (префикс) со кој може да формираме многу нови зборови кои ќе го изменат значењето од првобитното (на пр. измете, издржи, извалка, из`рти, излечи) и кој има значење на завршено дејство.
Вториот дел „работ“ е коренот на зборот (коренска морфема) и е носител на значењето. Во овој случај тоа е земено од глаголот „работи“ (со значење: прави, дејствува, создава).
Третиот дел „-ка“ е наставка (суфикс) кој се користи за образување на именки од глаголи (на пр. сметка, летка, прошетка).
Четвртиот дел „-та“ е граматичка морфема (флексија) која служи за означување на определеност на именката (член).

Деловите од кои се состои еден збор, а кои се носители на некое значење (лексичко или граматичко) се наречени морфеми.

Видови морфеми

Морфемите ги делиме на:

1. Корен (коренска морфема) е општиот дел кој повеќе не може да се дели и кој е носител на значењето на група зборови.
2. Афикси (афиксални морфеми) се додатоци на општиот дел (коренот) кои служат за изведување на нови зборови (зборообразувачки) или за граматички (формообразувачки) ознаки.

Морфеми се делови од зборот со лексичко или граматичко значење. Зборовите имаат коренски и афиксални морфеми (афикси).

Разликуваме повеќе видови афикси.

А. изведбени (зборообразувачки) морфеми:

а) префикс (претставка) – влегува во составот на основата и се наоѓа пред коренот;
б) суфикс (наставка) – се наоѓа зад коренот, а пред флексијата;
в) интерфикс – се наоѓа меѓу две коренски морфеми.

Б. граматичка (формообразувачка) морфема:

г) флексија – се наоѓа на крајот од формата на зборот (ја означува промена на род, број, лице, вид итн.)

На пример:

град (корен) ба (суфикс)
град (корен) ови (флексија)
из (префикс) град (корен) ба (суфикс) та (флексија)
пред (префикс) град (корен) и (суфикс) е (флексија)
над (префикс) град (корен) ува (суфикс) ат (флексија) итн.

Вежби за морфема и видови морфеми

Образувај што повеќе зборови додавајќи афикси на зборот СЕДИ.
Определи го коренот во следните зборови: помали, научен, топка, поштар.
Кои од следните зборови имаат повеќе од еден префикс: раскина, изнакажа, подзастана, смисли, разграбува, изнасмеа, разнижува, разнебитува.
Подели ги зборовите на морфеми: претскажуваат, размислувам, смисловен, значенската, класификација, расцветан.
Определи кои зборови на крајот имаат зборообразувачки, а кои формообразувачки морфеми: овчар, седумка, решетка, гледам, очиве, шетајќи, прсти, прстен.
Определи ги и именувај ги морфемите во следните зборови: вратоврска, тросед, двоглед, милозвучен, триаголник.

Одговори:

седи:

коренот на зборот е СЕД

по-седи, до-седи, сед-не, тро-сед, сед-ло, сед-ало, сед-нат, сед-ење, сед-нува, со-сед, со-седно, со-сед-на-та; итн.

2. помали: по-МАЛ-и

научен: на-УЧ-ен

топка: ТОПКА

поштар: ПОШТ-ар

3. ИЗ-НА-кажа,

ПОД-ЗА-стана,

ИЗ-НА-смеа,

РАЗ-НЕ-битува

4. прет-с-каж-ува-ат: КАЖ – е коренска морфема; прет и с се префикси; ува е суфикс; ат (флексија).

раз-МИСЛ-ува-м

с-МИСЛ-ов-ен

ЗНАЧ-ен-ска-та

КЛАСИФИКАЦИ-ја

рас-ЦВЕТ-ан

5. Зборообразувачки (оние што создаваат нови зборови):

овчар, седумка, решетка, прстен.

Формообразувачки (граматички, означуваат некое граматичко својство):

гледам (-м, наставка за означување прво лице сегашно време)

очиве (-и, наставка за множина; – ве, наставка за определеност, член)

шетајќи (-јќи, наставка за образување глаголски прилог)

прсти (-и, наставка за множина).

6. Примерите се зборови составени од два збора и затоа сите се поврзани со интерфикс.

вратоврска: врат (корен) – о (интерфикс) – врс (корен) – ка (суфикс)

тросед: тр (корен) – о (интерфикс) – сед (корен)

двоглед: дв (корен) – о (интерфикс) – глед (корен)

милозвучен: мил (корен) – о (интерфикс) – звуч (корен) – ен (суфикс)

триаголник: тр (корен) – и (интерфикс) – агол (корен) – ик (суфикс)

Од темата морфологија прочитај и за: