Акцент
Поими што треба да се усвојат:
- акцент, акцентен знак;
- зборовен акцент, реченичен акцент;
- динамичен (експираторен) акцент, музикален акцент;
- определен (фиксиран, врзан, постојан) акцент, неопределен (слободен, разносложен) акцент;
- третосложно акцентирање;
- акцентот во македонскиот стандарден јазик;
- акцентот на сложените зборови (сложенките) во македонскиот јазик;
- отстапување од третосложното акцентирање кај зборовите од домашно потекло.
Општо за акцентот
Акцент е нагласено, посилно, продолжено изговарање на еден слог во зборот. Ова изделување (истакнување) на слогот се постигнува со зголемена сила на издишната (експираторна) воздушна струја. Акцентот ги засега, главно, самогласките како гласови со најголема звучност и како основа на слогот.
Нагласувањето на определен слог во зборот се вика акцентирање.
Слогот врз којшто паѓа акцентот се вика акцентиран слог.
Акцентот се бележи со знакот ( ‘ ) пред самогласката врз која паѓа акцентот во зборот и тоа се вика акцентен знак.
Акцентот може да биде зборовен и реченичен.
Зборовен акцент
Зборовен е оној акцент со кој се изделува еден слог од зборот. Зборовите што се акцентираат се викаат акцентогени.
На пр.: д’ом, б’олка, м’ајка, уч’илиште, лет’уваат.
Но, има и зборови што не се акцентираат, односно се неакцентогени. Тие се викаат клитики. Клитиките обично ги изговараме заедно со акцентогените зборови и со нив тие прават акцентски целости. (Клитики се, на пример, негацијата „не“, кратките заменски форми, предлозите итн.)
На пр.: не ја п’ознавам, б“ез мене, с’естра ти, нос’ете ја.
Клитиките што стојат пред акцентогениот збор се викаат проклитики, а оние што стојат зад акцентогениот збор се викаат енклитики.
Реченичен акцент
Со реченичен акцент се истакнува еден збор во реченицата за да се даде некаква нијанса во значењето.
На пример:
Марија, те молам, донеси ми чаша вода. (Марија, а не Ана, Матеј и други присутни.)
Марија, те молам, донеси ми чаша вода. (Една чаша, а не шише.)
Марија, те молам, донеси ми чаша вода. (Вода, а не сок.)
Марија, те молам, донеси ми чаша вода. (Молам, не наредувам.)
Динамичен и мелодичен акцент
Динамичен акцент се карактеризира со зголемен интензитет на издишната (експираторна) воздушна струја.
Кај овој акцент се изделува еден слог од зборот, така што самогласката се изговара посилно, појасно, малку повисоко и навидум подолго од другите самогласки.
Динамичниот акцент му дава ритмичност на јазикот.
Македонскиот јазик има динамичен акцент, како и: англискиот, ферманскиот, рускиот јазик.
Мелодичен акцент се карактеризира со промена на височината на тонот при изговорот на акцентираниот слог. Ваков акцент имаат: српскиот, словенечкиот, хрватскиот, италијанскиот и др. јазици.
Определен и слободен акцент
Акцентот може да има точно определено место во зборот. При промена на формата на зборот, акцентот останува на определениот слог. Овој акцент е определен, фиксиран, врзан или постојан акцент.
Ваков е акцентот во македонскиот стандареден јазик. Со промена на формата на зборот, тој го менува местото за секогаш да биде на третиот слог од крајот на зборот. На пример: т’етратка – тетр’атката; уч’илиште – учил’иштето.
Определен акцент имаат и полскиот (на втроиот слог од крајот), францускиот (на првиот слог од крајот) и други јазици.
Ако акцентот не е врзан за определен слог, тогаш тој е слободен, неопределен, разносложен акцент. Тој може да се најде на првиот, вториот, третиот или четвртиот слог во зборот. Ваков акцент имаат: англискиот, бугарскиот, српскиот, хрватскиот, италијанскиот и други јазици. Ваков е акцентот и во нашите северни и источни дијалекти.
Акцентот на македонскиот стандарден јазик
- Македонскиот акцент е динамичен и определен. Динамичен акцент значи дека се одликува со силата на издишната струја, а определен значи дека се наоѓа на точно определено место во зборот.
- Местото на македонскиот акцент е на третиот слог од крајот на зборот кај трисложните и повеќесложните зборови.
- Кај едносложните зборови акцентот се наоѓа на единствениот слог.
На пример: с’он, д’ом, б’ол, в’ол. - Кај двосложните зборови акцентот стои на почетниот слог од зборот, односно на вториот слог од крајот на зборот.
На пример: с’ело, с’олза, д’ома, б’олва.
- Кај трисложните и повеќесложните зборови акцентот стои на третиот слог од крајот на зборот.
На пример: слатк’арница, менув’ачница, зб’орови.
- Ако зборот се зголемува со додавање на претставки и наставки, акцентот се поместува за да застане секогаш на третиот слог од крајот на зборот.
На пример: гр’ад – гр’ади – ‘изградба – изгр’адбата.
Акцентот на сложените зборови (сложенките) во македонскиот јазик
Во македонскиот јазик, сложенките, главно, се акцентираат исто како и сите други зборови. За нив важат истите правила за акцентирање.
Со акцент на третиот слог од крајот на зборот се:
- Сложените зборови како: кол’овозник, остр’оумен; градон’ачалник, грозј’ебрање, казненоп’оправен; земј’оделец, знам’еносец, оч’евидец, лек’омислен, с’ончоглед итн.
- Сложените броеви за означување лица, со наставката -мина: дев’етмина, деветт’емина; дес’етмина, десетт’емина итн.
- Сложените прилози: пр’етпладне, едноп’одруго, дв’ократно, дв’апати.
- Сложените состави од заменски зборови: к’ој-годе, шт’о-годе, как’ов-годе.
- Броевите што означуваат приближна бројност составени од два соседни броја: два-трин’аесет, три-четир’иесет.
- Сложенки составени од две заповедни форми: лапн’иголтни, молч’итолчи, падн’истани, тур’ипечи.
- Имињата на празниците: В’елигден, М’итровден, П’етровден, Сп’асовден.
Отстапување од третосложното акцентирање кај сложенките
- Сложени зборови од типот: југоз’апад, југо’исток, североз’апад, северо’исток; (но: југоз’ападен, југо’источен, североз’ападен, северо’источен).
- Сложенките со прв елемент полу- и двосложни зборови. Кај овие зборови акцентот најчесто паѓа на вториот слог од крајот на зборот: полул’ево, полу’остров, полуп’ијан, полуп’исмен, полус’енка, полус’естра, полут’емен, полут’опка (но: пол’увреме). Ако, пак, по првиот елемент полу- следува едносложен збор, акцентот паѓа на третиот слог од крајот на зборот: п’олубог, п’олубрат, п’олуглас, п’олужив, п’олукруг, п’олусвет.
- Сложените придавки: црвенобр’ад, црвенок’ож, црвенок’ос (но: с’ивокос, с’ивоок, с’иноок, ц’рнобрад, ц’рнокож, ц’рнокос, ц’рноок); светлож’олт; темноз’елен, темноц’рвен (но: т’емножолт, т’емносин); црвено-ц’рн; сино-з’елен, сино-ц’рвен (но: с’ино-бел, ц’рно-бел).
- Сложените зборови кај кои секој составен дел го чува својот акцент: амер’иканско-мак’едонски, ‘англиско-мак’едонски, в’оспитно-обр’азовен, к’ултурно-пр’осветен, л’ека-п’олека, ‘одвреме-н’авреме, ‘увозно-‘извозен.
Отстапувања (исклучоци) од третосложното акцентирање
Исклучоци од третосложното акцентирање кај зборови од домашно (словенско) потекло имаме кај:
- Глаголскиот прилог: вик’ајќи, бид’ејќи, организир’ајќи, пишув’ајќи, раскажув’ајќи, сак’ајќи.
- Прилозите за време: годин’ава, зим’ава, лет’ово.
- Одделните прилози за степен (деминутивни образувања со засилена емоционалност): малк’уцка (и м’алкуцка), олк’уцка, толк’уцка (и т’олкуцка), трош’ичка.
Кај некои зборови од туѓо потекло, но одомаќинети во нашиот јазик има отстапување од третосложното акцентирање:
- Некои именки од турско потекло: апс’ана, барут’ана, тарап’ана.
Кај лични имиња, презимиња и имиња на места:
1.Некои сложени имиња имаат акцент на првиот слог од двете компонени: Бр’анисл’ава, М’иросл’ава, Ст’анисл’ава.
2. Некои лични имиња и презимиња (по потекло од други јазици, но вообичаени во македонската средина) имаат акцент на вториот слог од крајот на зборот: Абдул’аќим, Афрод’ита, Габри’ела, Диј’ана, Ире’на, Исид’ора, Јулиј’ана, Адриј’ана, Кали’опи, Красим’ира, Линд’ита, Мер’ита, Сан’ела, Славом’ира, Те’ута, Теод’ора, Ад’еми, Бес’ими, Зек’оли, Јаш’ари, Пољ’оска, Рамад’ани, Стар’ова.
3. Некои македонски презимињa, кои имаат акцент врз вториот слог од крајот на зборот, образувани со следниве суфикси:
- -ев(-а)/-ов(-а): Аксент’иев, Алекс’андров, Дрвош’анов, Магл’ешев. Кај некои презимиња образувани со овој суфикс, акцентот може да паѓа и на вториот и на третиот слог од крајот. Сп.: ‘Адамчев и Ад’амчев, ‘Алексов и Ал’ексов, Гл’игоров и Глиг’оров, ‘Иванов и Ив’анов.
- -ски(-а)/-цки(-а)/-чки(-а)/-шки(-а) кои доаѓаат директно на основата, односно без проширување со -ев-/-ов-. Сп.: Ажд’ерски/Ажд’ерска, Ајд’арски/Ајд’арска, Џамб’аски/Џамб’аска; Карав’ецки/Карав’ецки, Пат’ацки/Пат’ацка, Тро’ицки/Тро’ицка; Ал’ачки/Ал’ачка, Парм’ачки/ Парм’ачка, Ра’ички/Ра’ичка; Коч’ишки/Коч’ишка, Мрен’ошки/Мрен’ошка.
4. Некои странски лични имиња и презимиња кои имаат акцент:
- На првиот слог од крајот на зборот: Андр’е Вај’ан, Верл’ен (Пол), Диоклециј’ан, Дон Жу’ан, Наполе’он, Одис’еј (но: Одис’еев), Октавиј’ан, Паст’ер, Промет’еј, Сен-Сим’он, Фердин’анд де Сос’ир.
- На вториот слог од крајот на зборот: Алиги’ери, Артем’ида, Верг’илиј, Вас’илиј, Досто’евски, Макијав’ели, Нострад’амус, Тутатанк’амон, Џуз’епе.
5. Некои македонски топоними: Добр’ејци, Прд’ејци, Рад’ожда, Трп’ејца.
6. Некои географски имиња (планини, планински масиви, островски архипелази) имаат акцент на вториот слог од крајот на зборот: Апен’ини(те), Ард’ени(те), Кар’иби(те), Карп’ати(те), Пирин’еи(те), Хав’аи(те).
7. Некои имиња на држави, региони, градови и нивни жители кои имаат акцент на:
-
- Првиот слог од крајот на зборот: Азербејџ’ан (Азербејџ’анец, Азербејџ’анка), Таџикист’ан (Таџикист’анец, Таџикист’анка), Борд’о (бордо’анец, бордо’анка), Диж’он (диж’онец, диж’онка), Стразб’ур (стр’азбурец, стр’азбурка).
- На вториот слог од крајот на зборот: Аргент’ина, Гвин’еја, Грен’ада, Екв’адор, Мал’аја, Мар’око, Најр’оби, Бол’оња, Ел’ада, Сан Ди’его, Сан Франц’иско, Хирош’има.
Прашања и вежби за повторување
- Што е акцент?
- Што е акцентиран слог?
- Со што го бележиме акцентот?
- Како се викаат зборовите што имаат свој акцент?
- Кои се неакцентогени зборови?
- Што е реченичен акцент?
- Со што се одликува динамичниот (експираторен) акцент?
- Освен динамичен, каков друг вид акцент постои?
- Што значи определен акцент?
- Каков е акцентот што нема точно определено место во зборот?
- Каков е македонскиот акцент?
- Како се акцентираат сложените зборови во македонскиот јазик?
- Акцентирај ги зборовите во следните реченици:
а) Валентина, донеси ми многу разгледници од Париз.
б) Не сакам да ја злоупотребувате нејзината добрина.
в) Братучетка ѝ на Билјана е простодушна.
г) Годинава Ирена не учеше и не заслужи добра оценка.
д) Сакајќи да им помогне, си наштети себеси.