Почетна » прва година » Поделби на литературата – лирика (прва година)

Поделби на литературата – лирика (прва година)

1. Поделби на литературата

Литературата се дели според неколку критериуми.

1. Според авторството, литературата можеме да ја поделиме на:

– народна (анонимна, колективна, усна) и
– уметничка (авторска).
2. Според формата, литературата може да ја поделиме на:
– поезија (стих), и
– проза.
3. Според времето кога е создавана и според заедничките белези на творбите во определени периоди е направена историска поделба на литературата, односно периодизација (периоди, правци, епохи). Од најдалечното минато до денес во европската литература ги разликуваме следните периоди:
– антика;
– среден век;
– ренесанса;
– барок;
– класицизам;
– романтизам;
– реализам;
– модернизам;
– постмодернизам.
4. Според внатрешните својства на литературните дела, литературата се дели на родови:
Лирско-епските дела не се посебен род, туку претставуваат меѓурод каде лирските и епските елементи се испреплетени.

2. Лирика

Лириката е еден од трите литературни рода.

Лириката е изразувачка уметност.

Лирските песни се поетски творби со кои се изразуваат чувства, мисли и расположенија. Тие го изразуваат субјективниот став на поетот и претставуваат изблик на чувства, па затоа не може да се раскажуваат (немаат фабула) туку се доживуваат.

Формата на лириката е стихот.

 

Лирски субјект

 

Лирскиот субјект во лириката е исто што и нараторот (раскажувачот) во епиката.

Лирскиот субјект е „гласот“ во лирската песна.

Ако поетот ја напишал песната во прво лице еднина, не значи дека тој пишува за себе. А и да пишува за себе, напишаното е креација, значи е измислено, дообликувано, дооформувано. Затоа, не треба да се поистоветува авторот (поетот) со лирскиот субјект.

Стих

Основен елемент на песната е стихот.
Стихот претставува еден ред од песната, кој е покус од редот во текстот и се забележува со голо око.

Стиховите се стегнати изрази со специфична звучност, значење и ритмика.
Повеќе стихови оформуваат строфа.

Строфа

Строфа е целина од одреден број стихови со ритам и интонација (може и рима).
Строфата претставува мисловна целина.
Според бројот на стиховите, разликуваме повеќе видови строфи:
моностих (еден ред, еден стих); дистих (два стиха);
три стиха – терцет, терцина; четири стиха – катрен;
пет стиха – пентина; шест стиха – секстина;
седум стиха – септима; осум стиха – октава; девет стиха – нона.

 

Поделба според строфите

 

Песните според организацијата на строфите може да бидат:

1. Астрофични, песни што немаат строфи, односно стиховите се подредени еден под друг;
2. Строфични, песни што имаат строфи со ист број стихови;
3. Хетерострофични, песни што имаат строфи со различен број стихови (на пример, песната од Србо Ивановски „Градот на принцезата Пастрмка“).

Метрика на стихот

Метрика е должина на стихот, односно го означува бројот на слоговите во еден стих. Во стихот има и вообичаени паузи наречени цезури.
Според метриката стиховите може да бидат:
четверец – стих од четири слога;
петерец – стих со пет слога;
шестерец – стих со шест слога;
седмерец – стих со седум слога;
осмерец – стих со осум слога (чест во лирските македонски народни песни);
деветерец – стих со девет слога;
десетерец – стих со десет слога (чест во епските македонски народни песни);
единаесетерец – стих со 11 слога;
дванаесетерец – стих со 12 слога;
тринаесетерец – стих со 13 слога;
четиринаесетерец – стих со 14 слога;
петнаесетерец – стих со 15 слога;
шеснаесетерец – стих со 16 слога.

Рима

Римата претставува гласовно (целосно или нецелосно) совпаѓање на исти слогови на крајот од два или повеќе стиха. Има неколку видови рими.

Според распоредот во строфата разликуваме:

Паралелна (рамна) рима има во строфите кога се римуваат првиот и вториот стих; третиот и четвртиот стих (ААББ).

Зашчо, зашчо ја да љубам? (А)
Зашчо себе си да губам? (А)
Окул – нокул јарка младост (Б)
От љубовта барат ладост (Б)
(Думание – К. Миладинов)

Вкрстена рима е кога се римуваат првиот и третиот; вториот и четвртиот стих (АБАБ).

Ах таа убавина, ах таа убавина, (А)
тоа диво во крвта завивање. (Б)
Кине, граба, сече, носи како лавина, (А)
вечна е притаеност и вечно откривање. (Б)
(„Ах таа убавина“ – А.Шопов)
Обградена (гушната) рима е кога се римувани првиот и четвртиот; вториот и третиот стих (АББА).
Или минеш по првиот ред (А)
на страницата читана дамна, (Б)
па се чудиш: што толку си пламнат (Б)
а пак образот останал блед! (А)
(„Портрет“ – Г. Тодоровски)

 

Според местото на акцентот (на последниот слог, на вториот слог од крајот или на третиот слог од крајот) римата може да биде: машка, женска и дактилска.

Во нашиот јазик, заради специфичноста на акцентот, тоа е можно ако се употребат едносложни, двосложни и трисложни зборови.

Машка рима е кога се римуваат едносложни зборови (ред – блед);

Женска – кога се римуваат двосложни зборови (дамна – пламнат; љубам – губам; младост – ладост; даат – клаат);

Дактилска – кога се римувани трисложни зборови (убавина – лавина; завивање – откривање).

 

Поделба на лирските песни според мотивите

 

Има многу поделби на лирските песни, но најсуштинска е поделбата според мотивот.

Мотив (поттик) е основната мисла што го инспирирала (поттикнала) поетот да ја создаде песната.

Според мотивот, песните ги делиме на:

– љубовни;

– пејзажни;

– патриотски (родољубиви);

– социјални;

– хумористични (смешни);

– рефлексивни (свртување кон животни, филозофски прашања, за минливоста на животот, смислата на животот и сл.).

 

Стилски изразни средства

 

Епитет

 

Епитет во најширока смисла е секој атрибут, односно секој додаток (најчесто придавка) на именката.

На пример, на почетокот од песната „Везилка“ од Блаже Конески:

„Везилка, кажи како да се роди

проста и строга македонска песна…“

именката „песна“ е опишана со епитетите (придавките): проста, строга, македонска. Наредени се три епитета едноподруго.

Постојани епитети среќаваме во македонското народно творештво. Тоа се чести, вообичаени епитети, како на пример: поле широко, росна ливада, гајтан веѓи и сл.

Двојни епитети се сложените зборови (во состав на еден збор има два збора) карактеристични за творештвото на Хомер.

Во „Илијадата“ секој лик го  красат специфични епитети кои речиси сраснуваат со името. Така, Ахил е брзоногиот, боголикиот; Зевс е громобиецот; Хера е белолакта, златостолна; Атина е сјајноока; Аполон е сребренолак, далекуметен; Арес е човекоморец, мажоморец, градобиец; Артемида е стрелометна; Хектор е коњокротец, сјајношлемец итн.

Освен за ликовите двојни епитети се употребени и за други појави и предмети: кораби брзопловни; оган живожарен; корабоводци итн.

Компарација

 

Компарацијата е едно од најзастапените стилски изразни средства и во минатото и денес, а претставува споредба на еден предмет или појава, со друг. Секогаш при споредбата се употребува зборот „како“ или „ко“. На пр.: Гладен како волк.
И најмил спомен што в душа ми блеска
се гаси од нив ко цвеќе без боја.
(Везилка – Б. Конески)
Метафора
Метафората е скратена споредба. Кај неа не се кажува што со што се споредува, туку се искажува само вториот член на споредбата. Односно, со називот на еден предмет или поим се именува друг поради сличност по некое обележје.
…Срце – порта највисока
срце – куќа најширока…
(Татунчо – К. Рацин)
Жолт — жолти прави лицата бледни
и жолта гостинка у градите носи.
(Тутуноберачите – К. Рацин)
Анафора

 

Анафората е повторување на еден или повеќе зборови на почетокот од два или повеќе стиха:

Лист по лист кини,
лист по лист нижи,
лист по лист превртуј, притискај,
лист по лист милно, таговно реди…
(Тутуноберачите – Кочо Рацин)

 

Епифора

 

Кај епифората зборовите се повторуваат на крајот од стихот:

…Дошто сретнав омарнина и жито во движење
беа како твојата коса, Дениција.
Дошто открив сончоглед и светла пушкарница
беа како твоите очи, Дениција.
Дошто сретнав залез, дошто пресеков лубеница
беа како твојата уста, Дениција…
(Дениција – П.М. Андреевски)

 

Персонификација

 

Песонификација е кога на предметите, природните појави, апстрактните предмети, животните и растенијата им се даваат човечки особини.

Стивна сегде шумот … градот молкна.
Скопје заспа в ноќен сон.
(Зимска прикаска – Г. Тодоровски)

 

Хипербола

 

Хипербола е претерување, преувеличување заради нагласување на одреден емоционален став. На пр.: Те чекам цела вечност.

Глава има колку еден казан,
уши колку два таруна,
очи има колку два шиника.
Он ми сака голема таина:
на ден ми сака една фурна леба,
и ми сака по две бочви вино,
и ми сака по бочва ракија,
и ми сака по три млади крави…
(Болен Дојчин – народна песна)

 

Градација

 

Градација е степенување кое настанува со таков избор на зборови, слики и мисли со кои се изразува постепено засилување или слабеење од почетната позиција.

Прва година помина
грутка в срцето и легна,
втора година намина
болест ја в гради искина.
Трета година земјата
на Ленка покри снагата.
(Ленка – К.Рацин)

Реторско прашање

Реторско прашање е стилско изразно средство каде прашалната реченица ја употребуваме како исказна. Прашањето, а најчесто повеќе прашања не се поставуваат за да се добие одговор, туку целта е да се изрази чувствениот однос.

Везилке, кажи како се роди
проста и строга македонска песна
од ова срце што со себе води
разговор ноќен во тревога бесна?
(Везилка – Бл. Конески)

 

Ономатопеја

 

Ономатопеја е гласовна фигура со која се имитираат звуците од природата, од животните итн.
Секој јазик спонтано создава такви зборови: шушка, кукавица, гугутка, гулаб, кокошка, грми, бучи, грака, крека итн.
Ономатопејата ја има и во поезијата и во прозата, а и во секојдневниот говор.
Клип-клоп, клип-клоп,
се носел звук
во ноќта црна…
(Балада – Г. Тодоровски)
Антитеза (контраст)
Антитеза е спротивност, односно споредување кое се заснова на спротивност.
На пр.: Ситиот на гладниот не му верува.

 

Не сум вода да прелеам,
не сум змиа да се проврам,
не сум елен да прескочам,
не сум пиле да прелетам.
(од Поминуам, заминуам – народна песна)

Споредбата во оваа песна е извршена со негирање.

 

За туѓи бели дворови,
копај си црни гробови!

(Денови – К. Рацин)

 

Словенска антитеза

 

Словенската антитеза е фигура застапена во нашето народно творештво.
Таа се состои од прашање, негација на прашањето и одговор.
На почетокот од поемата „Сердарот“ од Г. Прличев ја среќаваме словенската антитеза:
Дал’ град полињата житородни ги беше фатил?
ил’ рој од скакулци се вдал?
Дал’ султанот арачлии пред време беше пратил
да збира арач лут без жал?
Ни град полињата житородни ги беше фатил,
ни рој од скакулци се вдал,
ни султанот арачлии предвреме беше пратил
да збира арач лут без жал!
Та Кузман, јунак славен, падна убиен од Гега,
тој сердар прочут падна в бој,
и ќе ги гази пљачкашот планините ни сега,
и да ги брани нема кој….
Алегорија
Алегоријата е продолжена метафора, односно употреба на зборовите во преносна смисла.
Алегоријата може да биде во состав на еден стих или строфа, но многу често таа се среќава и во цели состави како што се басните.
Басните се засновани на алегорија, животните во нив настапуваат како типови луѓе со одредени карактеристики.
„Божествената комедија“ од Данте Алигиери е во алегорија.
Метонимија

Метонимија е употреба на зборот во преносно значење врз основа на зависна врска меѓу два пoима од стварноста.

Се употребува еден збор наместо друг, за лица, предмети или појави што се во меѓусебна, надворешна или внатрешна врска.

На пр.: храбар и јак човек се нарекува сила.
Го читаш ли Достоевски? (Дали ги читаш делата од Достоевски?)

Македонско име
нема да загине!
(народна песна)

(Односно, Македонците нема да се предадат, нема да бидат поразени, нема да исчезнат.)

 

Оксиморон

 

Оксиморон (остроумна глупост) е изразно средство кога се споени два противречни поима, едночлена антитеза.
На пример: светол мрак, лоша добрина.
Многузборлива немотијо, велиш ли:
и покрај се —
живееме, живееме, живееме.
(Нерези – Г. Тодоровски)
Парадокс
Парадокс е она што е неочекувано. Порекнуваме некоја мисла која наизглед во себе е противречна или спротивна на општото мислење.
Парадоксот има секогаш подлабока смисла.

На пр.: Знам дека ништо не знам. (Сократ)

Ништо не е повидливо
и ништо не е поприсутно од твоето отсуство.
(Дениција – П.М. Андреевски)

 

Иронија

 

Иронија е преправање, всушност го мислиме спротивното од она што го кажуваме.

На пр.: Ти си ми навистина добар другар (а мислиме дека е лош).

Тогај рече Марко Крале:
„Бог те убил, црна Арапино!
Ал’ се смееш, ал’ навистина маваш,
ал’ од кожува правот ми го тресеш?“…
(Марко Крале ја одменува свадбарината – народна песна)
Асонанца

Асонанца (асонанција) е повторување исти самогласки за постигнување звучен ефект.

На пр.: око соколово.

Откако Ленка остави
кошула тенка ленена
недовезена на разбој…
………………………………..
…„Зошто ми, зошто остана
кошула недоткаена?
Кошула беше даровна…“
(„Ленка“, К. Рацин)

Гласот О е доминантен во целата песна, а особено во стиховите: „Зошто ми, зошто остана…“ кои се израз на длабоката тага заради прерано завршениот живот.

 

Алитерација

 

Алитерација е повторување исти согласки или гласовни групи за постигнување звучен ефект.

Некаде ѕвони. Некаде далеку ѕвони.
звуците се бранови на ветрот
низ тревите подгонети.

Некаде ѕвони. Продолжително и нежно.
Глуво е сè. Сал ритамот
плиска по брегот на железото.
(Ѕвона – Матеја Матевски)

Во песната „Ѕвона“ од Матеја Матевски се употребени многу зборови со гласовите: ѕ, з, ж, с, за да го приближи ѕвонењето и преку звукот на зборовите, а не само преку нивното значење.

 

Прашања и вежби за повторување

 

  1. Какви поделби на литературата разликуваме (според кои критериуми)?
  2. Каква е поделбата на литературата според внатрешните својства?
  3. Кои се главните одлики на лириката?
  4. Каква уметност е лириката?
  5. Што е лирски субјект?
  6. Што е стих, а што строфа?
  7. Како се делат песните според строфите?
  8. Што е метрика на стихот?
  9. Што е рима?
  10. Какви рими разликуваме според местото во строфите?
  11. Какви рими разликуваме според должината на зборот (според акцентот)?
  12. Како се делат песните според мотивите?
  13. Научи го значењето на стилските изразни средства!

 

 

Scroll to Top