Ацо Шопов — живот и поетско творештво - Македонски јазик и литература

За животот на Ацо Шопов

Ацо Шопов бил роден на 20 декември 1923 година во Штип, а починал во Скопје на 20 април 1982 г.

Во Штип завршил основно училиште и гимназија, а Филозофски факултет во Скопје.

Шопов бил активен учесник во НОБ од 1941 година.
По ослободувањето, работел и живеел во Скопје, каде бил уредник на неколку литературни списанија.

Објавил повеќе збирки поезија, но и активно преведувал, претежно од југословенски автори, но и дела од Шекспир, Корнеј, Крилов и др.

.

Македонската повоена поезија се дели во три фази кои ги следи и Шопов.
Во првата фаза, која ги опфаќа годините по војната, тој пишува борбена и патриотска поезија, во која сè е подредено на татковината. Тука спаѓаат збирките: „Песни“, „Пруга на младоста“ (заедно со Славко Јаневски), „Со наши раце“, „На Грамос“.

Следејќи ги тековите на модерната поезија, во следната, втора фаза пишува интимна лирика. Мотивите се: човековото битие, минливоста и смислата на животот. Тука спаѓаат збирките: „Стихови за маката и радоста“ и „Слеј се со тишината“.

Во последната фаза, поезијата на Ацо Шопов е исполнета со интровертност и автобиографски елементи во која спаѓаат збирките: „Ветрот носи убаво време“, „Небиднина“, „Гледач во пепелта“.

Поетското творештво на Ацо Шопов

.

Од првата фаза на творештвото на Шопов се издвојува антологиската песна „Очи“ („Со наши раце“).

Песната „Очи“ е тажачка по загинатата другарка — соборец, Вера Јоциќ. Таа има баладичен, елегичен тон и претставува тажно сеќавање на трите долги дена кога партизаните ја носеле својата другарка на раце низ македонските планини. Тие се неми сведоци на нејзиното бавно умирање, но и сведоци на нејзината бестрашност и храброст.

Смртно ранетата партизанка ги изговорува во шепот своите проштални зборови.

Болката заради нејзината смрт кај борците предизвикува желба за одмазда, желба да се продолжи со борбата, да се биде како неа.

Блесокот на нејзините очи се вселува во очите на нејзините другари. Тој блесок е поттикот за новите борби за слобода.

.

ОЧИ

Три дена на раце те носевме збрана,
со тага и болка на погледот срцен,
и секоја капка на твојата рана
ко крвава жар ни капеше в срце.

Другарите беа и морни и гладни
со згорени грла и свиени плеќи
со тап бол се впија во очите ладни
и жалеа оти не ќе пламнат веќе.

Но јас знаев оти пак ке вивнат в жарој
и борците под нив ќе цветат и раснат,
в студените утра ќе греат ко сонце
и никога нема да стијнат и згаснат.

Последната вечер в планинското село,
кај борците беа со дрипава дреа,
со пликови жешки на стапал тешки,
и смрштени чела – згасени, мразни
ко нивните пушки укочени, празни,
и нечујно, глуво, ко здушена реја
се точеше шепот од уво до уво:
„Утре, друже, в зори, страшен бој не чека,
а ние сме малку, – сал неколку души…“

И кога ко игла ти прободе уши –
ти растресе снага и размолска тага,
со лунјени очи широки и волни
ги расече в ноќта здивените молњи!

Ко тогај, ко тогај, о другарко, помниш –
в смрзнатата вечер на пролетта рана,
кај нашата младост и првата радост
ја косеше луто куршумната слана,
а ти чело збрчка, ко тигрица рипна
и летна во ноќта крвава и црна, –
со своите очи што ригаа пламен
ги растопи чашкум челичните зрна…

И после! И после – в последната вечер…
јас нејќам да мислам што потаму стана,
прошталниот шепот ти замрзна в усни,
ти гореа очи под веѓите густи!
Со нивниот пламен и со клетва света,
на заседа тргнав сред мојата чета.

А утринта кога зрив чела ни спраши
ти не беше веќе в редовите наши,
но скипеа борци со одмазда жолчна,
и видов! о видов – кога бојот почна
развихреа сите со твојата сила –
ко елени брзи и лесни ко птица.

А твоите очи се искреа гневно
во нивните потни, распалени лица…

Три дена на раце те носевме збрана,
со тага и болка во погледот срчен,
и секоја капка од твојата рана
ко крвава жар ни капеше в срце.

.

Циклусот „Молитви“ или „Молитви на моето тело“

Циклусот „Молитви на моето тело“ е од збирката „Небиднина“. Тој содржи 12 песни и претставува заокружена тема. Централен симбол во циклусот е телото. Тоа е претставено како митски облик — првично тело, кое го достигнува својот врв и бујност во љубовта. Опаѓањето на бујноста, разочараноста од староста и од смртта (небиднината) се темните мотиви кои го окупираат вниманието на поетот. Тој се враќа кон молитвите, кон бајачките, кон древните ритуали на гонењето на лошиот дух на смртта со гест, музика и збор.

Со првата песна од циклусот „Раѓање на зборот“, Ацо Шопов ја отвара темата на зборот во македонската поезија.

Песната започнува со метафизичка слика на камената шума над која чади ноќта. Тоа е слика на хаосот пред создавањето на светот. Поетот и зборот се дел од таа шума. Креативно, поетот го поистоветува зборот со светлината. Во Светото писмо, Бог ги создава земјата и небото и потоа ја издвојува светлината; поетот го издвојува зборот. Модриот јаглен метафорички го претставува огнот. За поетот, зборот е тој што го претставува вистинскиот почеток. Со зборот, со говорот, човекот станува човек. Со зборот, со именувањето на предметите и појавите е и нашиот почеток. Со раѓањето на вистинскиот збор и поетот станува поет.

.

РАЃАЊЕ НА ЗБОРОТ

Глужд на глужд.

Камен врз камен.

Камена шума

изѕемнина.

.

Глужд на глужд.

Камен врз камен,

од камен и ние обата.

Чади ноќта.

Зборот се двои од темнината.

Модар јаглен му гори во утробата.

О ти што постоиш зашто не постоиш,

небото го лулаш,

земјата ја вртиш.

О ти што постоиш зашто не постоиш,

земјата јачи под камени плочници.

Иде замелушен од своите смрти

Зборот што ги крши сите слепоочници.

Глужд на глужд.

Камен на камен.

Својот гроб со прокуда го копам.

Отвори ме

проклетио,

ти тврдино камена,

да изгорам во јагленот на зборот,

да се стопам.

Прва молитва – Молитва за еден обичен но уште непронајден збор

На зборот е посветена и следната песна, првата молитва — „Молитва за еден обичен но уште непронајден збор“.

Започнувајќи го мотивот на телото, молитвата е упатена кон пронаоѓање збор кој „личи на обично дрво“, на склопени дланки за молитва, вистински збор кој ќе нè израдува, ќе ни даде надеж.

Зборот што го бара поетот е поврзан со човековата исконска желба за вечна младост и вечен живот (еликсир).

.

МОЛИТВА ЗА ЕДЕН ОБИЧЕН НО УШТЕ НЕПРОНАЈДЕН ЗБОР

Телото мое те моли:

Пронајди збор што личи на обично дрво,

што личи на дланки јагленосани и прародителски голи,

што е како чедност во секое молење прво,

За таков збор телото мое те моли.

Телото мое те моли:

Пронајди збор од кој – штом со крик ќе се рече –

несвесно крвта почнува да боли,

крвта што бара корито да тече.

За таков збор телото мое те моли.

Пронајди таков вистински збор

Налик на сите мирни заробеници

на оној ветар, оној развигор

што ги буди срните во нашите зеници.

Пронајди таков вистински збор.

Пронајди збор на раѓање, на лелекање,

пронајди таков збор. И овој храм

затворен во својата древност и голем од чекање

ќе се отвори покорно и сам.

Пронајди збор на раѓање, на лелекање.

.

Втора молитва на моето тело

Во третата песна од циклусот, „Втора молитва на моето тело“, поетот го воведува мотивот на мостот. Мостот симболизира спојување, зближување. Неговото тело е мост и тој сака да се доближи до сè, да доживее, да види, да допре сè.

ВТОРА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Ова тело што лежи како мост меѓу два брега,
Ова тело што живее од мугрите на твоите желби,
Ќе биде и утре какво што е сега,
Само со два белега повеќе од две лути стрелби,
Ова тело што лежи како мост меѓу два брега.

Ова тело што лежи како мост и трпеливо одамна чека
Да помине веселник некој и да го пробуди пак,
Протечи под ова тело како скротена река
Да заечи силно од нежност со секој извиен лак,
Ова тело што лежи како мост и трпеливо одамна чека.

Ова тело што лежи како мост некој да го плени
За да го улови во него својот заборавен лик
Ќе стане со сите будења и мени
На нестварни желби стварен светилник,
Ова тело што лежи како мост некој бран да го плени.

.

Трета молитва на моето тело

.

Мотивот на жената и на љубовта започнува со оваа песна. Но, кон овој мотив Шопов не приоѓа на едноставен начин. За него љубовта не е едноставна и уште на почетокот на песната го поставува тројството: девојка, мајка, жена (еротска љубов, мајчина, сопружничка).

Слично како Блаже Конески во „Болен Дојчин“ што ѝ се обраќа на Ангелина со: непозната жено, мајко, сестро, и Шопов ѝ приоѓа на љубовта. Исплашен од немирот и чувствата што му навираат, во дотогаш мирниот и спокоен живот (храм во кој со тишина се лечи) тој не знае што да направи. Дали да ги отвори портите и да ѝ дозволи на непознатата љубов да влезе во неговото срце? Но, тој нема избор — таа ПОБЕДУВА, таа доаѓа и го разбранува неговото тело, го прави да се чувствува моќен и возвишен.

Чувството на несигурност и страв наспроти чувството на љубовта во песната се дадени во постојан контраст (светлина — мрак; спокој, тишина — глас, виј; клечи — крена).

ТРЕТА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Што си: девојка, жена, мајка?
Што сити што бдееш пред овој храм
во кој со тишина се лечи
телото мое, молитвено што клечи.
Светлина ли, мрак ли твоето идење му носи.
Што си: девојка, жена, мајка, што си?

Што си ти застаната со спокој темен
пред ова тело чиј глас со виј го гони
ветрот што лута, под тајни небосклони,
чиј глас е жед и виј на вијот земен.
Што си ти застаната со спокој темен?

Што си: девојка, мајка, жена
ти — скаменета пред влезот на овој храм
со моќно име: ПОБЕДУВАМ,
па ова тело возвишено го крена.
Што си ти: девојка, мајка, жена?

Во следните молитви е присутна љубовта, еротиката, екстазата, задоволството, во една разиграна форма, преку специфичниот стил на Ацо Шопов.

ЧЕТВРТА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Овде си над ова тело, како смирено крило,
ти – толку разумно – толку студено штедра,
па сакам да се помолам за она што веќе било,
зашто иднината во сите срца е ведра.

Сплети ги тие светлини, тоа горење бело,
тие светкавици во темнина што спијат,
обвиј го со нив денес ова гордо исправено тело,
сеедно – како камшик или ко бршлен вијат.

Сплети ги в огромна лузна, скамени ги во вера,
дај ми, дај таа светлина со кошмар да ја пијам,
зашто се она што потемнува во Вчера
јас како светло Утре во длабини го кријам.

ПЕТТА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Зар ќе го испливаш ова тело, овие шеметни височини
ветре на тишината, пеперуго на сонот недоболина.
Каде потаму во мене? Застани, неуморо, почини
на овој камен каракамен, на оваа голина.

Зар ќе испливаш од ова тело, од овој темен вител,
танчарко на сите подземни, сите нескротени води.
Ти си само овде како прастар жител
и играш врз ова тело гневно што те роди.

Заробени сме сега во игра, во круг,
и носени од тмурна и нестварна плима
цел живот патуваме еден до друг,
и секој го крие она што го има.

ШЕСТА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Везилка си на оваа игра, на овој домородски ритам.

Од дивина со крвта ми викаш, од далечина –

„Кон твоето тело неподвижно итам

јас непозната, глув водопад од месечина.

.

На твоето чело високо пасат плашливи елени,

ти имаш раце силни и зараснати длабоко в земи,

во твоето грло растат треви зелени,

твоите зборови се ковчести и остри, но неми.“

.

Везилка си на оваа игра, на оваа домородска песна

а не знам дали си моја ноќ, дали си ден,

и оваа грутка црвеница, врз која лежам е тесна

за овој пораз мој величествен.

СЕДМА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Твојата молбена закана, твојата лукавост нежна
и сите твои слатки измами ги знам.
Дали оваа игра денеска толку ми стежна
па пред тебе до болка и јас се разголувам.

Ти знаеш – на ова место нема никаква трага,
ни хисник овде ни ѕвер некаков мине.
Биди милозлива, биди дарежлива и блага
со ова тело од чекање што гине.

Ова тело личи на жедна суводолица
поцрнета од сонце, испукана од жега.
Ова тело е истрајно и гладно како јаловица.
Биди му родилка, зачни го повторно сега.

ОСМА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Под овој меч,
под овој меч на тишината,
под ова отворено небо,
овие трпетлики,
лежи ова в неврат издолжено тело,
со око стрела в око на вишните,
земјата ја корне со чело.
Под овој меч,
под овој меч на тишината
кој ќе ја смисли таа непозната љубов,
тој збор што не постои во речникот
на скојдневните средби,
на секидневните поздрави,
во очајот на оставените,
во мирот на погубените,
во гласот на вљубените.

Издолжено в неврат лежи ова тело,
со око стрела в око на вишните,
замјата ја корне со чело.
Земјо,ти веќе не си земја,
ти си грутка надеж,
црна од мака, од соништа зелена,
ти си око фрлено во вселена.
Кој ќе ја смисли таа непозната љубов-
пред ова будење
пред ова заспивање-
тоа е чудо во чудо,
тоа завивање!

Издолжено в неврат лежи ова тело
под овој меч,
под овој меч на тишината,
земјата ја корне в чело,
на рамо ја носи месечината.
Готово, месечино, довека готово!
Во твојата преполна шарена мрежа,
мрежа од страдања,
во твојата мрежа од лаги и измами
од притворства и слатки бладања,
од многу надеж изгубени,
нема веќе место за никого,
најмалку за тие што се вљубени.
Боли, месечино. Нека боли.
Болат твоите ребра погодени.
Под тебе светот и ние сме голи.
Штотуку родени.

Кој ќе ја смисли таа непозната љубов,
пред ова будење
пред ова заспивање.-
Тоа чудо во чудо,
тоа завивање.

„Осмата молитва на моето тело“ или „Кој ќе ја смисли таа љубов“ е песна во која субјектот трага по постоењето на чудото на љубовта кое е меѓу сонот и јавето, меѓу секојдневното и непознатото, меѓу надворешниот свет и него.

Во деветтата молитва, преку слика на „соѕидан град“, на „гулаб вечен“ што стои на кровот, се открива „страшната тајна“ на „телото што тече без тек“. Телото старее, животот минува, а лирскиот субјект посакува да најде начин тоа да остане вечно. Затоа, повторно му се враќа на зборот („Дали го откри тој збор, тоа име“), кој можеби е клучот на вечноста.

Веќе во следната, десеттата молитва тој ќе рече:

Еве го тоа место, таа заробена убавина
таа чудесна смрт од сино и бело,
од сино и бело во очите на ветерот
еве го тој непрокопсаник, тоа тело.

Смртта доаѓа, таа доаѓа уште со самото наше раѓање, а телото е непослушниот „непрокопсаник“ кое ќе заминува во небиднината. Од тука, Шопов започнува со своето навлегување во небиднинскиот круг.

ДЕВЕТТА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Еве го тоа место, тоа неизодливо тело,
распослано како нема глад.
Еве ги сите светлини и води
на овој соѕидан град.

Врз кровот негов гука гулаб вечен-
чудна една сказна од леб и од сребро…
Дали го откри тој збор, тоа име
што штрека во дното на секое ребро.

Дали ја откри таа страшна тајна,
тој уште нигде неживеан век,
дали откри колку светлините болат
над ова тело што тече без тек.

Еве го тоа место, тоа неизодливо тело,
таа глад што го распосла и роди.
Еве го овде тој соѕидан град,
соѕидан од светлини и води.

.

ДЕСЕТТА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Еве го тоа место, таа заробена убавина,
таа чудесна смрт од сино и бело,
од сино и бело во очите на ветрот,
еве го тој непрокопсаник,тоа тело.

Еве го тоа место, таа свенлива убавина,
пред сите сегашности и пред сите дамнини,
пред твоето исконско темно неспокојство-
тие неизодливи нерамнини.

Ти стоиш овде немо и притаено
над овој стивнат и непознат вител.
Биди му пролет жуберлива и лековита
ако би му била повелник и жител.

И без да прашаш со древна љубопитност
дали е верен пленик на вистините,
влези тивко и незабележано,
влези со мудроста на годините.

ПОСЛЕДНА МОЛИТВА НА МОЕТО ТЕЛО

Црн е твојот ветар, а ноќта бела
и секој дамар напнат од зрелина.
Застани како меч во овој дрворед од тела
пред да се срушиш заслепено со белина.

Но и тогаш играта ќе продолжи пак
со иста таинственост и иста чедност.
И тие треви што ќе те покријат со мрак
ќе изгорат во пожарот на твојата жедност.

.

Небиднина

Централната песна во збирката „Небиднина“ на која ѝ претходат молитвите, е една од најубавите песни на Ацо Шопов. Во неа тој длабоко понира во своето битие и во битието на човекот воопшто. Навлегува во грозоморот, во темната крв кои ѝ се спротивставуваат на радоста на живеењето и љубовта.

1.

Патував долго, патував цела вечност

од мене до твојата небиднина.

Низ пожари патував, низ урнатини,

низ пепелишта.

По жега, по суша, по невиделина.

Се хранев со лебот на твојата убавина,

пиев од грлото на твојата песна.

Не гледај ги овие црни суводолици

што го параат моето лице —

ми ги подари лицето на земјата.

Не гладај ги овие нерамнини врз плеќите

ми ги донесе умората на ридјето.

Погледај во овие раце —

два огна,

две реки

темно чекање.

Погледај во овие дланки —

две полиња,

две суши

глуво лелекање.

Патував долго, патував цела вечност

од тебе до мојата небиднина.

2.

A сѐ се случи една ноќ,

ноќ стебла,

ноќ лисје,

ноќ студен ров.

Паднав, потонав во високи треви,

во треви и густа мов.

Се случи тоа една ноќ,

вистинито и невистинито,

налик на старинска приказна

закопана длабоко во свеста.

Ти дојде и ме однесе како глува поплава,

како матица од подземни места.

И сега сам,

пред овој рид од болка и човештина,

на патишта што не ги знам

завивам од глад и пцости.

Ти дојде како црна вода на болештина

со која се болува довек

од сите проклетства и злости.

3.

Водо непроѕирна, водо црна,

ти што откинуваш секој ден

по еден никнат цвет

од каменот на моето чело

и го фрлаш во мрачни бездни

под леката лушпа на своето тело,

водо непроѕирна, водо црна,

кој ти го даде тој облак

на таа мисла прекрасна и страшна

што го обвива моето срце

како стебло млада срна,

кој ти го даде тоа име

водо непроѕирна, водо црна.

Кој тоа невидлив во мене седи

и пали таен оган,

кој и го руши на крвта ѕидот,

кој ми го краде слухот,

кој одзема видот,

кој пласт врз пласје неуморен реди,

кој тоа невидлив во мене седи.

4.

Стебло што самееш на ридот,

мака во ровка земја,

кој ти ги даде моите очи

што зреат во сонот на твоите лисје.

Погледу зелен, зелено вишнеење,

кој не осуди на исто бдеење.

Стебло што самееш на ридот,

мако во ровка земја,

од каде твоите длабини во мене,

од каде ти во мојата крв.

Кој ги избриша со рака лесна

сите далечини,

сите близини,

кој ни ја досуди таа небиднина

да бидам стебло, да бидеш песна.

5.

Жено непозната, жено мудра,

ти што минуваш секогаш спокојна

крај овој прозор на темнината

глува за лелекот,

слепа за очајот,

од каде тоа лажно спокојство,

од каде во тебе мојата крв.

Жено, те чував како тешка тајна

што ќе ја откријам само оној ден

кога ќе се јави зазбивнато крвта

во час на страшна тишина

за смела последна реч,

светла како вишина,

остра како меч.

Од каде во тебе

мојата крв, жено.

Патував долго, патував цела вечност

од нас до нашата небиднина.

Во тишината

На крај, ќе се навратам на четиристишното бисерче, најмалата песна од втората фаза во творештвото на Шопов кога понира во својата интима. Таа е расположение на поетот, негова внатрешност, но која стана и наша:

Во тишината

Ако носиш нешто неизречено,

нешто што те притиска и пече,

закопај го во длабока тишина,

тишината сама ќе го рече.