„Прошедба“ од Рајко Жинзифов

„Прошедба“ од Рајко Жинзифов е првиот расказ во македонската литература.

Тука е даден во осовременет македонски јазик, затоа што денешните млади генерации имаат проблем да го разберат јазикот од средината на 19 век. Го разбираат, но потешко.

За да им олеснам, расказот (аматерски, бидејќи не сум преведувач) го осовременив.

Исто така, младите читатели, можеби ќе се збунат што Жинзифов зборува за Б’лгарија, Б’лгарки, а и за себе си како Б’лгарин. Во оваа смисла, можеби најдобро е да се направи паралела со неговото сфаќање на Френско, Франка, Франки (Франција, француско). На крајот од расказот вели дека тие заминуваат во Френско, каде едните зборуваат француски, другите германски. Па така и за тука, во селото Врбјани, во централна Македонија, и секаде низ Македонија, сите се Б’лгари, но во смисла на Словени, христијани (не Грци, не Турци, ами наши).

 

   Прошетка

 

Беше длабока зора. Го гледаш небото, ту белее, ту црнее; како покриено со црна мрежа, која малку по малку, незабележително ја менува својата црна во бела боја. Распрснатите ѕвезди веќе почнале да се гасат; едни сосема се скриле, а други сѐ уште светат со својата слаба светлина, божем не сакаат да му се поклонат на сонцето, кое тукушто го фатило патот кон нашата земја. Секаде беше тивко, ништо не се слушаше, освен понекаде и тоа некаде далеку, едвај се слушаше кучешки лаеж; и тивкиот и тенок ветар што дишеше во младите лисја на расцветаните дрвја и како што минуваше низ нив, пропушташе таков мирис што длабоко го чувствуваме, но не му го знаеме името. Не помина многу време, и еве го славејот се разбуди од слаткиот сон. Оваа среќна птичка со својата слаткогласна песна нѐ извести дека наскоро ќе биде утро, дека наскоро сонцето ќе блесне, и човек, без да сака, ќе си рече дека таа му благодари на Бога. Полната јасна месечина брзаше по широкото небо кое почнало да синее, да ја облекува својата бела мрежа… Блесна јасното сонце, ги пушти своите први зраци; се разбудија и сите други птички, ги пуштија своите гласови. Сончевите зраци пред очите ни распослаа широко, рамно поле, зелено, и среќно, и колку зелено, колку среќно! Колку е чудесен светот! Овде попадика, таму темјанушка, онаму пеперутка, понатаму детелинка; еве ги и нивите покриени со секакви жита, од кои повисока е ‘ржта, којашто со своите класје наведнати надолу, весело си растеше и се гордееше што ги превтасала другите жита. Во една таква тишина, по една таква ширина, молчејќи патувавме јас и мојот пријател Здраве. Одевме, одевме и си молчевме, понекогаш се погледнувавме и пак ништо. Се зачу кротко шумење и по неколку чекори пред очите ни се појави мала рекичка, но брзотечна; со својата мирна брзост рекичката се валкаше по малите камчиња, од кои едни беа бели, други црни, а трети шарени, како со злато посипани; едни сосема мазни, други вретенести, трети сосема топчести. Сончевите зраци минуваа низ бистрата вода и ни го покажуваа дното на рекичката. Тука, крај таа рекичка, без да сакаме, двајцата застанавме. Здраве си ги засука ракавите, ги покажа силните лакти, се приближи до брегот, си го изми лицето, нозете, собра неколку топчести камчиња и дојде до мене, а јас држев френска цигара и пушев.

– Што ќе ти се, Здраве, камчињата?

– Како што ќе ми се? Мојата мала сестричка Цвета сака да игра петкамен, ќе ѝ ги однесам, нека се порадува. Дај ми и јас да земам некој чад.

Му дадов друга цигара, тој ја запали и седнавме на меката детелинка. По неколку минути, бидејќи ми се зборуваше, му се обратив:

– Каде одиме Здраве?

– Како каде? Заборави? В село, во Врбјани. Погледни право, ги гледаш наредени три села, средното е наше… Речиси е девет, да појдеме поскоро, таму ќе си починеме, ќе каснеме баница, млеко пресно, кисело, пресипка, матеница, и што ќе си посакаме.

Веднаш станавме, тргнавме и полека-полека стигнавме во селото. Беше десет часот кога влеговме во куќата на стариот Стојан. Дома никого не најдовме, освен две мали дечиња, едното петгодишно, другото тригодишно, кои во скутот ги држеше, друго, постаро десетгодишно момче.

– Петкано мори, – рече Здраве – каде се мајка ти, татко ти?

– В црква, баче Здраве, цело село е в црква. Денеска е Духовден. Само мене ме оставија да ги чувам Божин и Цветка – одговори момичето со жален глас, зашто и него не го зеле в црква.

Кој не ги знае бугарските цркви по селата? Четири голи ѕидови без покрив; олтар разделен со американско платно; две-три стари икони; ете ви ја секоја црква. И ако не во сите села, тогаш во повеќето од нив, ако веќе има црква, таа не се разликува од коњушница; и многу села божествената богослужба ја извршуваат под отворено небо. Кутра и сирота Бугарија! Дали царот не дава ферман да се градат цркви, или твоите жедни фанариоти со среброто и со златото што го даваат твоите бедни синови ги покриваат своите коласки и наргилиња.

Кога влеговме, попот веќе со свештената чаша во рацете велеше „Мета фову Теу“, а син му, момче на околу шеснаесет години, прочита „Идомен то фос то алитинон“… По неколку минути попот заврши; народот излезе надвор, жените се распрснаа по гробиштата. Најпосле излеговме и ние. Се слушнаа тажни гласови; тука мајка го оплакува сина си, убиен од Турчин; таму млада невеста го тажи мажа си кој изгнил во владиковиот затвор, зашто не можел да ги доисплати двете илјади гроша за венчавката… Еве се јави со кадилницата в рака и од гроб на гроб одеше и читаше молитва за душите на мртвите. Попот обично земаше в рака чаша со вино и кога ќе кажеше неколкупати „Кири леисон“ и „Анапавсон тон дулон су Петко“, го полеваше гробот со вино и кога ќе земеше грош или пасомце (завиткано парче) свила (коприна), или везена крпа, прескокнуваше на друг гроб. По некое време се приближи до еден гроб, којшто го опкружиле една стара баба и три нејзини снаи. Кога го видоа попот, веднаш станаа на нозе и се прекрстија. Но кога попот почна да ги мрмори вообичаените грчки зборови, бабата го пресече:

– Не, така, оче, не така – рече бабата.

– Ами како? – одговори попот.

– Инаку, оче попе, инаку. Еднаш одамна бев на пазар во град. Беше доцна и останав да преноќувам. Следниот ден беше недела и отидов во црква. Таму градските попови поинаку читаа. Тие не велеа „Ети кети“ и „Кири леисон“. Поинаку попе, инаку. Таму слушнав „Паки и паки… Господи помилуј“ … Бев и на тамошните гробишта: попот поинаку пееше, не како ти, оче попе.

Попот, чист Бугарин, затоа што не знаеше да чита бугарски, остана како закован… Нешто промрморе на грчки, но гласно рече „Свјатиј боже… Господи помилуј“ … и „Бог да го простит.“ Тие неколку бугарски зборови ја успокоија бабата која му ја бакна раката и му даде едно петаче.

Попот го фрли на земја петачето.

– Грош, бабо, грош…

– Оче попе! Жими Бог, нема повеќе – проговори старата.

– Грош, грош! Или сега ќе отпеам!

– Оче попе! Жими Ристана, немам – одговори со солзи во очите старата и жално погледна кон една од снаите, којашто се викаше Ристана.

– Не, ќе отпеам… „Не свјатиј Боже, не свјатиј крепки, не свјатиј бесмертниј, не помилуј нас… Не Бог да го простит…“

Писна старата, плаче гревота, писнаа и снаите, паднаа на колена, го молат попот:

– О, за Бога! Попе, не отпевај; дома има една ока изварка и десет јајца, дојди, земи, само не отпевај…

– Ех, бабо, – рече попот – гледа Господ дека гревота; ја гледа твојата сиромаштија, но ја гледа и мојата. Бог да е на помош, и тебе, и мене; двесте гроша, бабо, треба за владиката. А, јас сиромав, каде да ги најдам? Кому прво, кому најпосле? Мене ли, што имам шест дечиња, или нему?

– Ох, ох! Оче попе, тешки времиња, тешки пустите. Нахрани го агата, нахрани го владиката, а ти? Ти гладувај. Не било така во старите времиња, за време на Крали Марко. Во нашето село имаше седумдесет цркви, а сега нема ниту една. Владиката живеел со малку, колку да се исхрани… Тешки времиња, оче попе, тешки пустите! – заплака старата, заплака и попот.

Попот ја заврши својата работа. На широкото зелено поле, близу гробиштата, се распослаа долги ткаенини, на кои луѓето ги ставија чиниите (со варена пченица) и земјените тави со јадења. Почна раздавањето за душа. Таму можеше да се види и месо, и цреши, и круши, и млеко, и сирење и многу други нешта. Букарките (дрвен сад за течност) со лута ракија и картите (плоснат дрвен сад, матарка) со вино одеа од рака во рака, редум, започнувајќи од попот; една раздаваше цреши, зашто син ѝ за време на животот многу ги сакал црешите, а друга круши; трета раздаваше мали бардачиња, зашто умрениот бил мало дете… По некое време се заврши и тој обичај. Попот беше наполнил две вреќи со поскури, погачи, пченица, со еден збор со сѐ што раздаваа тој ден на гробиштата, го натовари магарето, си го зеде стапот и тргна со сина си в град. Не помина многу време и народот се разотиде в село, останаа само ваму-таму некои стари бабички да си ги поплачат синовите и ќерките. Најпосле и ние ги напуштивме гробиштата и тргнавме право в село.

Кога влеговме во куќата на стариот Стојан го затекнавме дома целото семејство. Тоа домаќинство не е ни големо, ни мало, околу триесет души: стариот со бабата, осум синови, шест снаи, а другите – внуци и внуки. О Боже! Колку мило и колку весело е да гледаш такво домаќинство! Тукушто влеговме, сите станаа.

– Добро утро, дедо Стојане! За многу години! – рековме ние.

– Дал Бог добро, баче Здраве! – се слушнаа гласови. Повелете! Повелете овде, овде.

– Маро мори, донеси две перници – викнаа неколку гласови.

Веднаш донесоа две волнени перници, ткаени дома и наполнети со слама; ги свиткаа надве, зашто ние бевме облечени по последна мода, т. е. по френски: бели панталони, бел сјуртук (долго палто), бел копринен вратник, ниско фесче, накитени, напомадени. Кога седнавме, малите дечиња почнаа да се смеат, зашто тесните панталони не ни дозволуваа да седнеме слободно, а едно од нив, кое се гледаше дека е поостроумно, викна:

– Штрк! Штрк! – и започна громка смеа меѓу дечињата.

– Ах, ти, куче едно! – извика старецот – Фатете го бре.

Детето побегна надвор. По неги и другите дечиња. Ние го потсмиривме старецот да не се лути, зашто детето го направи тоа што едно дете треба да направи.

Кој не знае со каква радост, со каква простодушност нашите селани ги дочекуваат своите гости? Кој не го знае бугарското селско гостопримство? Веднаш поставија трпеза; неколку мали земјени ваганчиња (паници) со суво грозје и домашно сукано благо, неколку паници со кисело млеко, други со пресно сирење, два-три букара со препечена ракија стоеја пред нас. Како што е редот, старецот го зеде букарот, се прекрсти и почна да благословува:

– Господи Исусе Христе! Пречиста Богородице! Свети Никола и сите светци да се напомош! И денешна света Тројца да е напомош! Бог да даде што ни срце сака! Да се роди жито и вино! Колку зрна, толку осмаци! Колку гроздови, толку бочки! Бог да ги прости и мртвите души! А вам млади – убави невести! А вам моми – убави момчиња! Мир и милост на сите! На здравје!

– На здравје, дедо Стојане! – рековме и ние.

И старецот го крена букарот што го испразни до половина. По старецот истото го повторивме и ние, го повторија и синовите, со еден збор, сите. Ги поставија и јадењата; погача од чисто брашно, испечена во подница, цело печено јагне, цело печено прасе, една баница, од која капеше маста. Еве каква беше нашата селска гозба!…

За време на ручекот се отвори разговор за многу нешта. Прво ги спомнавме нивите, па лозјата, овците; како денес сѐ е поскапено, како нема правда ни кај агата, ни кај владиката…

– Тешки времиња, синко, тешки пустите! Бог да ни е напомош!

– А зошто тешки, дедо Стојане? Зарем не живееле така и во старо време? – рече Здраве.

– А зошто ти се стари времиња, синко! Ти прашај како живееме сега, а старото време е веќе старо, веќе поминало; а што поминало, не се враќа. Погледнете онаму – и старецот покажа со палецот – ги гледате ли оние рушевини? Тие, велат, се Маркови кули: таму се и Марковите цркви, таму е и Марковата житница, Марковата бања и разбојот на Марковица… Така, синко, вие не верувате; вам ви се чини дека тоа е приказна; а мене не, зашто за тоа ми кажувал дедо ми, а на дедо ми – дедо му… Е, синко, тоа е вистина. И само Марко ли бил! Не, синковци, не! Во старите времиња бил и Дојчин – в Солун, и уште косите му висат на „Демиркапија“, и Јанкула војвода, и Мино Костурче, и Дете Дукадинче…

Старецот заплака, солзи крупни како дренки му се тркалаа по лицето, а други му запираа на сивата брада.

– Тешки времиња, синко, тешки пустите! Е, синко, помнам како раскажуваше дедо ми, Бог да го прости, дека ние сме биле царство, дека царувал… Ех, ми обелеа косите, ништо не помнам. Помниш ли ти мори, Гроздо?… Не, не, се сетив… Дедо раскажуваше дека царувал Симеон, па Шишман, а крал Марко бил Шишманов зет, па Страшимир и многу други. Не им ги помнам имињата на сите. Патријархот не бил во Стамбол како сега, ами недалеку од нас, в Охрид; дека тогаш биле поинакви владиците и поповите, не како сегашните што јаваат коњи и пушат наргиле… Дека во црква се пеело по старо и не како сега „Кири леисон“ и „Ети кети“… Инаку, синко, читале, инаку, по старински; не знам како по старински; помнам толку, дека кога дедо ми беше жив, имаше цели вреќи со стари книги, напишани на зајачки кожи. Кога умираше, нѐ завешта да ги однесеме во манастир каде имало многу други книги како нашите… Оломнани ги однесов; беше собор, се погоди таму да биде и сегашниот владика. Тој го праша игуменот дали има нешто старо во манастирот. Игуменот кажа дека има книги што се валкаат по таваните. Владиката заповеда и сите книги ги собра. Ох, синко, направија цел куп; како сега помнам, имаше две коли да кренеш. „Огин, – рече владиката, – огин! Тие се еврејски и френски книги“… Ги изгореа, синко, како слама… И сега помислете си какво време дојде.

Тука старецот ја запре речта зашто му се исуши грлото, но откако го натопи со препеченицата, продолжи:

– Гледате ли? Бог ми даде шест сина; кога дојде време, ги оженив, си добив шест снаи: Грозда, Цвета, Петкана, Ѓурѓа, Велика и Ружа; а знаете ли колку тие ме чинеа? Скапо, многу скапо. Колку што имаат влакна на главата толку грошови сум дал. Е, синковци, јас имав цело стадо овци, цело стадо крави, а камо ги? Летнаа, ги продадов за да ги оженам синовите. За венчавање по илјада, на ѓаконот стотка, на питропот двесте, на градскиот старешниа педесет; кому двесте, кому триста, кому и петстотини… Се погоди една од нив да биде бегалка; побегна за син ми. Ноќ беше, кога обата, син ми и снаата, дојдоа кај мене. „Татко, вели, си најдов жена, не се лути, венчај нѐ. Неа ја милувам, а ако не, ќе побегнам каде ми гледаат очиве“. „Татче, вели момата, јас ќе ти бидам снаа. Бркај ме, тепај ме, убиј ме, од прагот надвор не излегувам“. „Бог да е на добро, реков, да размислиме синко“. „Не, нема размислување, вели син ми, утре право в град, право кај владиката, давај што ќе даваш, венчај нѐ“… Станав, синковци, рано утрото, го натоварив магарето со четири гуски и едно прасе и право в град. В град купив две оки тутун, две оки кафе и право кај владиката. Влегов кај него, паднав на земи, му се поклонив и му ја бакнав раката.

– Благословете! – реков и му ги наредив даровите.

– А, чорбаџи Стојан, – вели тој, хош гелдин, не вар, не јок?

– Ништо. Со вашите молитви сите се здрави, живи, сите се добро. Така и така, во куќата имам бегалка; сака да се мажи со син ми; каков ќе биде вашиот благослов?

Тој, синковци, плесна со рацете и влезе неговиот питропот, кому му рече:

– Папа Коста, сор шуну не дејур, не истејур?

Му ја раскажав целата работа, а тој на владиката. Малку помолчеа, помислеа, позборуваа меѓу себе, не по турски и не по нашински.

– Слушај – рече попот Костадин, – слушај, Стојане. Владиката вели да го донесеш и момчето и момата, да види дали се сакаат, зашто инаку нема да одобри, и тогаш ќе даде благослов. Оди сега со здравје, а утре дојдете со момчето и момата.

Некако синко, другиот ден повторно бевме кај владиката. „Сакаш ли да се мажиш за него?“ „Сакам“ – вели момата. „Не те зеде на сила, не те измами?“ „Не, оче, Бог ми душа, јас сама побегнав по него.“ Тогаш, синковци, ѓаволот знае што направија, донесоа еден селанец од нејзиното село, којшто кажа дека син ми насила ја измамил момата.

– А? Ѓордун ми не турлу иш имиш? Олмаз! – ги намурти веѓите, а на питропот му проговори нешто не по нашински, не по турски.

– Не биват Стојане, не биват – ми рече поп Костадин – не дозволува законот, законот бара мир и милост, а не сила.

– Еј, синко, – тогаш му реков на сина си, – гледаш ли дека не дозволува законот?

– Како не дозволува законот, кога законот бара мир и милост, а ние се милуваме; еве нека ја прашаат момата. Бог и душа, Ружо, кажи право, ме милуваш ли?

– Ако не го милував оче попе, – рече момата – немаше да бегам со него; ќе се турчам, ама не го оставам.

– Давај што ќе даваш, татко, назад не оставај – рече син ми.

Ме гледа владиката, ме гледа и притропот.

– Беш бин грош; башка турлу олмаз; истемесе вурун шу динсизи бранг-да.

Тогаш поп Костадин ми се обрати:

– Не бива Стојане, не бива, не дозволува законот, но со негов благослов сѐ бива. Пет илјади гроша и сѐ ќе биде.

– Скап му е благословот, оче попе, да се помолиме. Гледа Господ, оче попе, гревота сме. Сиромаси луѓе, селани, каде да најдам толку сребро. Владиката зема шеснаесет за прва свадба, триесет и два за втора, педесет за трета. За мојата, зашто е бегалка, нека земе сто.

– Бир к’рм’зи ахче ашаја олмах. Беш бин башкатурлу олмаз. Дишари шу кал’н калафи булгар.

И му се тресе брадата, му се тресе како прачка.

Излеговме надвор. Мислиме, синковци, думаме, пустиме, штуриме; плаче момата, плаче и син ми.

– А што татко – рече син ми – или давај што ќе даваш, или да си појдеме, ќе живееме и невенчани.

– Да не си полудел, синко? Ни татко ти, ни дедо ти, ни прадедо ти, немале невенчани жени, каде се чуло и видело момче невенчано да биде… Каде се чуло, разбрало, пет илјади гроша за венчавка?…

– А што попусто си зборувате – рече поп Костадин – или пуштете ја момата, или пет илјади гроша, или ќе изгинете во железа како пси ако го ожениш сина си без венчавање.

Старецот не сакаше повеќе да раскажува, но моите и Здравевите молби го натераа да заврши.

– Дајте од лутата, грлото ми се исуши. Да би змија лутица! – и не продолжи. Му дадовме од препеченицата и пак почна да раскажува:

– Мислев, мислев, чеда мои, па се домислив. Нема што да чинам, си велам себеси; нагоре високо, надолу длабоко, надесно планина, налево река. Ги гледам невестата и момчето, плачат кутрите, плачат, дури заоѓаат. Од жал, тага ми падна на душава. Ех, си реков, летнаа овците. Мили овците, но помило чедото. „А, што велиш синко, да ги продадеме овците?“ „Како знаеш татко, така направи, твоја стока се, а јас не ја оставам момата, ќе одам кај гледаат очиве.“ Тогаш му се обратив на питропот: „Оче попе, велам, не бива ли подолу?“ „Не, вели, никако!“ „Оче попе, илјада!“ Не ме ни погледнува. „Оче попе, две илјади!“ Се насмеа. Но повтроно го намурти лицето, налутено ме погледна и проговори дека попусто зборувам ко воденица, пресечено е тука – пет илјади. О, колку ми беше тешко на душата! Си мислев – да… И после нека е жива планината, нека е здрава шумата. Но, нешто ми шепотеше: „Силна зима е, нема шума“… Господи, прости ми! … Ех, чеда, ви додевам со моето брборење. А треба да ви дораскажам; простете ми, ќе ви дораскажам како-така, надве-натри. Гледате ли? Брадата ми е сосема обелена. А од што?… Имаме Бога!… Најпосле, чеда мои, паднав на колена, му ја бакнав полата. „За име божјо, оче попе, заврши ми работа, еве три илјади гроша, повеќе немам, жими Господ немам, што ќе чинам, така било речено, земи, оче попе, три илјади.“ Тука питропот се насмевна и влезе кај владиката. Плунката ни се исуши кога нѐ викнаа кај него. Бива, не бива, не е законски, но законот со негов благослов се менува. „Нека се благословени младоженците“ – рече владиката. Така, синко, со триста сили, со триста маки, го оженив последниот син. Се сеќавате? А! Молчите, а сто овци и пет крави дадов за вас!… Сега е цвеќе во однос на она што сум претрпел на овој бел свет… Ех, Бог нека проштева!… Така било пишано да трпиме за нашите гревови!

– Трпение-спасение, дедо Стојане! – рече Здраве.

– Така, така „трпение-спасение“, а кожата на греди.

– Здравје, дедо Стојане, здравје!

– А голо здравје – готова треска, чеда… Доста ви брборев, од моето брборење главата ќе ве заболи – рече старецот и замолкна.

Долго беше нашето молчење потоа; никој ни збор не проговори повеќе; на сите устите им беа затворени; на сите главите наведнати; на сите очите им гледаа пред себе на земја; никому клепките не му мрднаа. Исчезна претходното руменило од образите; лицата не им се ни бели, ни жолти. Видна беше срдечната жалост, видна беше тагата од душа. Кога страда срцето, сака да се ослободи од тоа страдање, бара нешто поарно, нешто послободно. Но, кога срцето не знае или не може да го постигне тоа што го бара, тогаш само солзите се негова утеха. И еве, од очите на сите скокнаа солзи. Крупни, крупни тие, како дренки, жешки, жешки тие, како врела вода; испарија едни, скокнаа други. А душата молчи, та молчи, без ропот. Мили Боже! Што чувствуваа тие души?… Многу, многу чувствуваа, но не можеа да раскажат, зашто беа неми. Онемеа кутрите, онемеа; порано беа здрави и силни, а сега се болни и слаби. А кој ги онеме, кој ги ослабна?

При таа молчалива душевна болка, се слушна висок глас од песна:

Се пофали ж’лта дуња во градината:

„Ах, како мене, спроти мене нигде немате.“

Пак ја дочу јаболкница во градината:

„Што се фалиш ж’лта дуњо кошоглавицо,

како мене, спроти мене нигде немате.“

Пак ја дочу крива лоза во градината:

„Што се фалиш, јаболкницо,

ти шчупливицо…“

…………………………………………………………………………………..

– Одете, одете чеда, повеселете се малку, вие сте уште млади и оставете го дедо ви да поспие.

Го послушавме старецот и излеговме надвор на гумно. Гумното беше рамно, чисто, изметено. Таму се беше собрало целото село; и млади и стари, и мажи и жени, и невести и девојки. Таму ќе видите девојки од десет години и нагоре, т. е. и петнаесетгодишни, и дваесетгодишни, имаше и дваесет и петгодишни. Може да изгледа чудно дека момата останува немажена до дваесет и пет години. Не знам како е во другите земји, но кај нас, најмногу во нашите села, ќе видите многу девојки кои остануваат целодрени (невини) до дваесет и пет години и повеќе. Велам во селата, не во градовите, зашто во градовите се поразија чистината, едноставноста и простодушноста – квалитетите со кои се одликуваа нашите девојки, народните облеки се простуваат од градовите. Кој ќе ми каже дека во нашите големи градови, на пример во Солун, Битола, Филипово, Едрене и други, ќе сретне жена или девојка облечена во долга домашна кошула (риза) со појас, со градник и шарени ракави? Со бела саја (облека без ракави), со косата сплетена во неколку ситни плетенки? Навистина, ќе сретнеме жени облечени во народна облека. Но, тие се селанки, преселени в град пред некој месец, а за некој месец, намногу за година, кутрата селанка ќе се стори граѓанка. До сега во градовите нашата младина беше заразена со грцизмот, во устата им грмеше „кали мера“ и „кали спера“. Но сега се појавија други штети, ако не потешки, ами не и полесни. Наместо тесни шајачни бечви се појавија панталони, фрак, палто, сако; наместо чоја се појавија френски материјали, кринолин, капелин и други мудрости на просветената Европа. Одвај оживеа „Добро утро“ и „Дал Бог добро“ ќе се задави во „Бон жур“ и „Коман ву порте ву“.

Дветенаесетиј век! Какво чудно време,

одвај гинит едно, стигват друго бреме.

И у наша мила Б’лгарија

стигна европејска поразија.

В градовете, а не во селата,

че там владат оште простота,

Веч умејат и наши Б’лгарки

да се облекват чисто како Френки.

Често идат масла и помади

За космите и всјакакви моди.

Б’лгарките вече немат м’ка

да сја хваштат за десната р’ка

и сос стари, повече сос млади,

само по френски облечен да биди.

В градовете милите Б’лгарки

сја премениха в чисти европејки.

С чудните им т’нки половинки

тегљат чудно полки и мазурки.

Веч и јуношеството б’лгарско

не сја делит никак од француско.

Оно носит сјуртук, палто, фрако

по европејски и никак инако.

И милите б’лгарски девојки

не кријат си нихните дојки.

Вече знајат што е кринолино,

как сја носит това капелино.

Знајат вече как да се вљубуват,

за м’жи сами да сја си оддават.

Момата вече сама биват снаха,

непотребна проклетата сваха.

Знаит да речит: „Душо моја!

Ангел мој! Ја с’м твоја.“

А младото вече одговара

како што треба и без превара:

„Да претрпам немам сила,

ја умирам, душо мила!“

Жал само, че наша Б’лгарка

оште не велит че ет Френка.

Едни вељат, скоро ќе сја случит

и Б’лгарката ќе сја научит

мошне лесно, без никаква м’ка

да говорит чисто како Френка:

„Бон жур, бон соар, мон анж плет’ил?

Не бој сја м’жот ти не усетил.

Кел ор ет-ил? Троа – мерси!

Ти сос мене, од друга нека трси.

Ах, душо! Ах, каква нога!

Мја изгоре! Смили сја за Бога!“

Так сја чуе, че в Б’лгарија

стигна европејска поразија!

 

Што ќе се случи ако со време Бугарчето, што до сега се кажувало дека е Грк, ќе се кажува дека е Французин?… Не може да биде, зашто сега имаме образование. Ако е така, јас замолчувам и се свртувам кон селските девојки, собрани на гумно, кон нашите селанки, зашто тие ќе ги потсетуваат нашите Б’лгари, кои живеат во градовите и кои по некое време ќе се поистоветат со Европјаните, дека се Б’лгари. А ако европската поразија влезе и во селата, тогаш да се простиме од народноста!

Читателу! Тие ќе се прашаш, каква врска има твојата прошетка со твоите мудрувања? И требаше ли да го запреш раскажувањето со вишок зборови? Прости ми. Но знај, читателу, и верувај, дека овие мисли ми ги задушуваа градите. Затоа ги напишав, да ми поолесни. Верувај, дека уште жалам по гумното каде повторно ќе те однесам.

Средината на гумното го зафатиле девојките, оклу педесет на број. Беа се фатиле за појас и направиле долго кружно коло. Запеаја и почна народен танец со народни песни. Сите девојки стројно ја следеа танчарката, која си ја накитила непокриената глава со венец од цвеќе. Долгите црни коси одзади ѝ се разделуваа во неколку плетенки. Таа ја држеше својата глава малку наведната кон десното рамо, во десната рака држеше везена крпа, која ја креваше со раката нагоре, па ја виткаше околу главата, па ја закачуваше на половината. Црните и сјајни очи ѝ гледаа пред себе, на земја; густите трепки не ѝ мрдаа, невозможно беше да забележиш дали ѝ мрдаа усните кога пееше. Кој видел шарена птица еребица рано наутро, кога се начнува зората, како го остава седалото, излегува на зеленото широко поле и пеејќи пруси низ меката трева детелина? Исто така, пеејќи, прусеше и танчарката Велика. Околу танецот, вториот круг беше од мажи, жени и момчиња. Ако погледнеш надесно, ќе видиш собрани неколку старци, сред кои стои цело ведро со вино и букар со препечена ракија. Старците чесо ги подигнуваа букарот и ведрото. Тие ги славеа старите времиња. Го славеа Кралот Марко, Волкашин, болен Дојчин!… Ако погледнеш налево, таму ќе видиш цел ред момчиња чии погледи беа свртени кон девојките. Девојките, следејќи ја танчарката и терајќи го танецот, наоѓаа време да фрлат некој краток поглед кон момчињата; и тоа го правеа толку скромно, толку брзо, што беше тешко да познеш која на кого му фрлила око. Мила, кротка наша девојко, уште многу ли време ти ќе фрлаш такви кротки и питоми погледи? Уште многу ли време ќе си ја држиш душата чиста како на гулабица?… Други, пак, млади момчиња, но подалеку од гумното, се веселеа со игри: едни скокаа три-нога, други се натфрлуваа со камен, трети се надминуваа со трчање. А што правеа жените? Што правеа мајките и девојките? Ништо. Гледаа кон своите ќерки, се милуваа со нивните танци и од душа се радуваа, што им се гледаше на лицето, кое е тешко да го опишеш со перо. Ќерките, познавајќи си ја младоста, со збор даден на гумно, се посвршуваа и посватуваа. Последната песна, што излезе од устата на танчарката, беше оваа:

Извир вода извираше,

малко моме наливаше,

само себе говореше:

Как с’м бело и чрвено,

оште да с’м чрнооко,

би ме зело царевото,

царевото хазнатарче…

Кога заврши песната, сонцето се беше приближило до врвот на ближната планина. Со заодот на сонцето, танецот заврши и девојките се разотидоа секоја дома. Најпоследни во куќата на дедо Стојан се вративме ние. Сонцето веќе беше сосема скриено. На негово место од зад планината се појави полна месечина, под чија светлина овчарите и овчарките се враќаа со своите стада. Небото таа вечер беше сосема чисто, побистро од стакло. Длабоко молчење владееше меѓу сите нас; само тивкиот, студенкав ветер одвај-одвај ги нишкаше лисјата на дрвјата. Под чистото небо го вечеравме она што беше останало од ручекот. Вечерта се сврши без никаков разговор, зашто утредента беше делник и секој од нашите стопани  сакаше порано да си легне. Кога завршивме со вечерата, старецот извика:

– Еј, деца, време е да си легнеме.

– Зошто толку рано, дедо Стојане? – рече Здраве.

– Како рано, синко? Не, доцна е. Погледни, Вечерница одамна излезе, а децата треба да станат пред да излезе Квачката.

– Каква Квачка, дедо Стојане?

– Таква Квачка, по која ние селаните си го познаваме ноќе времето: прво излегува Квачката, тогаш сите ги оставаме постелите. Потоа излегува Орачот, тогаш ние одиме на нива. Најпосле излегува ѕвездата Зорница. Така ноќе си го познаваме времето, а дење по сонцето и по сенките. Јас реков да ви постелат во амбарот, та вардете се од комарците, од друго не плашете се, кучињата се пуштени. Добра ви ноќ, чеда!

– Ваша подобра, дедо Стојане! – одговоривме ние и старецот си отиде.

Кога отидовме во амбарот најдовме сѐ подготвено за легнување. Не нѐ оставија да лежиме на гола земја и на голи штици, туку ни послале слама, којашто беше покриена со две черги, една за долу, друга за да се вардиме од комарците, зашто не можат да ја пробијат. Но, бидејќи не можевме да си ги покриеме лицата, зашто нѐ боцкаше, ние не се ослободивме од комарците. Домашните не чувствуваа ништо, туку спиеја толку длабоко, толку слатко, што им завидувавме.

Долго се боревме со сонот и со комарците, коишто како навасаа, нѐ изгонија во градината, каде сред цвеќињата ја поминавме цела ноќ. За целото време ние не проговоривме помеѓу себе ниту збор, уживавме во цвеќињата. Беше поминала полноќ, кога обајцата, без да сакаме погледнавме во небото и навистина видовме неколку ѕвезди собрани во куп, среде кои една светеше повеќе. Тогаш се сетивме, дека тие ѕвезди, старецот ги нарече Квачка. По малку време, веќе целото село беше на нозе, започнуваа селските работи, коишто сите ги знаеме.

– Време е да си одиме – рече Здраве.

– Јас сум готов – одговорив.

Отидовме да се простиме со старецот, којшто никако не сакаше да нѐ пушти без да каснеме, но по многу молби, тој го зеде букурот со препечена ракија и нѐ испрати до меѓата на неговата нива. Тука, откако се напивме неколку голтки, му рековме: „Остани збогум“, и се разделивме. Старецот се сврте кон селото, а ние го фативме правиот пат кон градот, откако си ги засукавме панталоните до колена, зашто право да си кажеме, европската чума сѐ уште не беше ни чукнала силно.

Целиот пат го минавме молчејќи; само пред да ја поминеме планинката зад која селото ќе останеше скриено, јас се завртев уште еднаш натаму, погледнав и се сетив на зборовите од старецот „Тешки времиња, тешки пустите“, коишто ги повторив.

– Тешки времиња, тешки пустите – се оѕва и Здраве, и повеќе ништо…

Читателу, по неколку месеци јас и Здраве ги оставивме и селото и градот, и летнавме во Френско, со намера да ги изучиме сите европски убавини и да ги пренесеме дома. Но, треба да забележиш дека едниот од нас се наоѓа при „Гутен таг“, а другиот при „Бон жур“. Кое е полесно и пополезно за Б’лгарија? – Едното чума, другото колера. А кое ќе наваса? Првото или второто? На ова прашање замолчувам.