Синтакса е дел од науката за јазикот што се занимава со јазично точниот редослед на зборовите во реченицата.
Основни синтаксички единици се: именска група, реченица, сложена реченица и врзан текст.
- Именската група (синтагма или фраза) претставува неприрошка единица чиј главен дел е именката или некој друг именски збор (заменка, придавка, број). Таа е дел од реченицата и претставува една целинка без прирок (глаголско дејство).
- Реченицата е основната, централната синтаксичка единица. Основа на реченицата е прирокот (без прирок нема реченица, освен во некои исклучоци).
- Сложената реченица е поголема синтаксичка единица која содржи намалку два прирока.
- Врзаниот текст претставува најголема синтаксичка единица. Тој е составен од повеќе реченици (именски групи и сложени реченици) кои се смисловно поврзани и сочинуваат целина.
Реченица
Реченица е синтаксичка единица со еден прирок и точно подредени зборови.
Карактеристики на речениците:
- Реченицата има своја содржина и дава некаква информација.
- Реченицата има своја интонација со што се изделува како целина од другите делови на текстот.
- Реченицата има своја граматичка структура која е организирана според синтаксичката шема на јазикот.
- Со реченицата се изразува ставот на говорителот (модалност на реченицата).
- Реченицата се разгледува како дел од текстот.
Граматичка структура на реченицата
- Главни – подмет и прирок;
- Неопходни – предмет (директен, индиректен, предлошки), додатоци на прирокот (за место, време, количество, цел, намера итн.);
- Второстепени (не се неопходни) – атрибут и апозиција (додатоци на именските зборови).
Прирок
Прирок е главен, но и основен член на реченицата. Штом имаме прирок, имаме и реченица (или, без прирок, нема реченица).
Прирокот може да биде: глаголски и глаголско-именски.
ГЛАГОЛСКИ ПРИРОК
Глаголскиот прирок содржи глагол во лична форма. Тој може да биде прост и сложен.
а) ПРОСТ ГЛАГОЛСКИ ПРИРОК е кога прирокот е претставен преку ЕДЕН глагол во проста или сложена глаголска форма.
На пр.: Јас читам книга. Јас ќе читам книга. Јас сум читала книга.
б) СЛОЖЕН ГЛАГОЛСКИ ПРИРОК е составен од ДВА глагола, од кои втроиот се јавува во да-конструкција. Носител на значењето е глаголот во да-конструкцијата, а првиот глагол е воведен.
На пр.: Јас почнав да читам, треба да читам, се обидувам да читам.
ГЛАГОЛСКО-ИМЕНСКИ ПРИРОК
Глаголско-именскиот прирок се состои од глагол-врска и именски дел.
Како глагол-врска најчесто се јавува глаголот сум (биде), но и: стане, станува, остане, останува и др.
Подмет
Прашања и вежби за повторување:
- Што е синтакса?
- Која е основна синтаксичка единица?
- Кои се другите синтаксички единици?
- Што е реченица?
- Кои се карактеристиките на реченицата?
- Кои се главни реченични членови?
- Кои се неопходни реченични членови?
- Што е прирок?
- Какви видови прироци има?
- Што е подмет?
- Во следните реченици пронајди ги подметот и прирокот (за прирокот да се наведе и каков е):
- Докторот се заинтересира за темата.
- Можеш да замолиш некого!
- Се насмеа.
- Престана да врне по деветте.
- Тревогата беше лажна.
- Мозокот ми е здрвен како стап.
- Човековата неблагодарност нема граници.
- Погребната поворка не може да мине покрај полициската станица.
- Обиди се да не мрдаш!
- Адвокатот стана да ја избрка.
- Мојата куќа е под хипотека.